گام‌هایی لرزان به سوی صلح؟
۰۸:۰۸ – ۰۴ مرداد ۱۴۰۴
باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهسا حنیفه – این نشست، که اولین گفت‌وگوی رسمی پس از جنگ ۱۲ روزه رژیم صهیونیستی علیه ایران با پشتیبانی بمب‌افکن‌های آمریکایی بود، تلاشی برای بازگرداندن دیپلماسی به مسیر خود در میانه بحرانی عمیق به شمار می‌رود. محور مذاکرات بر امکان تمدید مهلت تحریم‌های سازمان ملل و جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» متمرکز بود، در حالی که سایه جنگ و بی‌اعتمادی میان طرفین، فضا را پیچیده‌تر کرده بود.
زخم‌های جنگ و چالش‌های دیپلماسی
مذاکرات استامبول در بستری از بی‌اعتمادی عمیق برگزار شد. حملات اخیر رژیم جعلی اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، از جمله سایت‌های نطنز و فردو، نه‌تنها خسارات مادی براي ايران به بار آورد، بلکه با شهادت ده‌ها فرمانده نظامی، دانشمند هسته‌ای و غیرنظامی، خشم و بی‌اعتمادی تهران را به اوج رساند.
در این میان، تروئیکای اروپایی با برگزاری این نشست در استامبول تلاش کردند تا نقش میانجی را ایفا کنند. اما تهدید به فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» که می‌تواند تحریم‌های سازمان ملل را بازگرداند، مانند شمشیری دو لبه بر مذاکرات سایه افکنده بود. کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر امور خارجه ایران، پس از مذاکرات در پستی در شبکه ایکس نوشت: «گفت‌وگویی جدی، صریح و مفصل با مدیران سیاسی سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا داشتیم. ضمن انتقاد شدید از مواضع آنها در قبال جنگ تجاوزکارانه اخیر علیه مردم ما، مواضع اصولی خود را درباره مکانیسم اسنپ‌بک تشریح کردیم.» این اظهارات نشان‌دهنده آن است که ایران، در حالی که آماده گفت‌وگو است، حاضر به پذیرش فشار‌های یک‌جانبه نیست.
اسنپ‌بک: تهدیدی که دیپلماسی را به گروگان گرفته است
مکانیسم «اسنپ‌بک»، که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت گنجانده شده، به امضاکنندگان برجام اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات هسته‌ای ایران، تحریم‌های سازمان ملل را به‌صورت خودکار بازگردانند. این مکانیسم تا اکتبر ۲۰۲۵ اعتبار دارد و تروئیکای اروپایی هشدار داده‌اند که در صورت عدم پیشرفت در مذاکرات، تا پایان اوت ۲۰۲۵ (اواسط شهریور ۱۴۰۴) آن را فعال خواهند کرد. فعال‌سازی این مکانیسم می‌تواند اقتصاد ایران را، که پیش‌تر تحت فشار تحریم‌های آمریکا و خسارات جنگ قرار گرفته، به ورطه‌ای جدید بکشاند.
در اين ميان، دیپلمات‌های اروپایی پیشنهاد تمدید چندماهه مهلت تحریم‌ها را مطرح کرده‌اند، مشروط به اینکه ایران همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) را از سر بگیرد و مذاکرات مستقیم با آمریکا را آغاز کند. اما ایران این پیشنهاد را با احتیاط بررسی کرده است. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگویی تأکید کرد: «جهان باید بداند که پس از جنگ، موضع ایران تغییر نکرده و همچنان قوی است. غنی‌سازی اورانیوم ادامه خواهد یافت و ما در مورد حقوق ملت ایران سازش نخواهیم کرد.» این موضع نشان‌دهنده عزم ایران برای حفظ استقلال در برنامه هسته‌ای خود است، حتی در برابر تهدید‌های سنگین غرب.
از سوی دیگر، فعال‌سازی اسنپ‌بک می‌تواند پیامد‌های گسترده‌ای فراتر از ایران داشته باشد. بازگشت تحریم‌های سازمان ملل می‌تواند متحدان ایران مانند چین و روسیه را در موقعیت دشواری قرار دهد، زیرا این کشورها، به‌ویژه چین که یکی از بزرگ‌ترین خریداران نفت ایران است، ممکن است مجبور به رعایت ظاهری این تحریم‌ها شوند. این امر می‌تواند روابط ایران با این کشورها را نیز تحت تأثیر قرار دهد.
غنی‌سازی اورانیوم: اهرم یا پاشنه آشیل؟
یکی از گره‌های اصلی مذاکرات استامبول، برنامه غنی‌سازی اورانیوم ایران است. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، مدعی شده که حملات اخیر برنامه هسته‌ای ایران را «کاملاً نابود» کرده است. اما آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارشی كه منتشر شد، اعلام کرد ایران می‌تواند ظرف چند ماه غنی‌سازی را از سر بگیرد، به‌ویژه اگر زیرساخت‌های مخفی یا پراکنده‌ای داشته باشد. این تضاد در روایت‌ها، مذاکرات را پیچیده‌تر کرده است. ایران بار‌ها تأکید کرده که برنامه هسته‌ای‌اش صلح‌آمیز است، اما عدم شفافیت درباره ذخایر اورانیوم، نگرانی‌های غرب را تشدید کرده است.
غریب‌آبادی اعلام کرد که هیأتی از آژانس قرار است به زودی برای مذاکره درباره «روش جدید همکاری» به تهران سفر کند، اما تأکید کرد که ایران اجازه دسترسی به سایت‌های هسته‌ای را تحت این چارچوب نخواهد داد. این موضع نشان‌دهنده استراتژی ایران برای حفظ کنترل بر برنامه هسته‌ای خود در برابر فشار‌های بین‌المللی است.
بازیگران دیگر: نقش چین و روسیه در شطرنج دیپلماتیک
ایران در هفته‌های اخیر مذاکراتی با چین و روسیه، دیگر امضاکنندگان برجام، برگزار کرده است. اگرچه جزئیات این گفت‌و‌گو‌ها منتشر نشده، اما به نظر می‌رسد تهران به دنبال جلب حمایت این دو کشور برای مقابله با فشار‌های غرب است. روسيه می‌تواند نقش کلیدی در جلوگیری از فعال‌سازی اسنپ‌بک ایفا کند. چین نیز، با توجه به روابط اقتصادی نزدیک با ایران، ممکن است به دنبال میانجی‌گری برای تمدید مهلت تحریم‌ها باشد.
با این حال، هماهنگی میان تروئیکای اروپایی و آمریکا، که پس از خروج از برجام در سال ۲۰۱۸ عملاً از مذاکرات کنار گذاشته شده، همچنان ضعیف است. دیپلمات‌های اروپایی گفته‌اند که عدم شفافیت در سیاست آمریکا، به‌ویژه با توجه به اظهارات اخیر ترامپ مبنی بر «عدم عجله» برای مذاکره، کار اروپا را دشوار کرده است. این در حالی است که ایران خواستار تضمین‌هایی است که نه آمریکا و نه رژيم اسرائیل در طول مذاکرات حملات جدیدی انجام ندهند، درخواستی که با توجه به سابقه اخیر بعید به نظر می‌رسد عملی شود.
آینده دیپلماسی: روزنه‌ای شکننده یا بن‌بست جدید؟
مذاکرات استامبول، اگرچه به پیشرفت چشمگیری منجر نشد، اما توافق بر ادامه رایزنی‌ها نشان‌دهنده وجود روزنه‌ای برای دیپلماسی است. لارنس نورمن، خبرنگار وال‌استریت ژورنال، در شبکه ایکس نوشت: «ایران پیشنهاد تمدید تحریم‌ها را رد نکرد، که نشانه‌ای از تغییر جزئی در موضع تهران است.» این انعطاف، هرچند اندک، می‌تواند به معنای آمادگی ایران برای حفظ کانال‌های دیپلماتیک باشد، به‌ویژه در شرایطی که اقتصاد این کشور تحت فشار شدید قرار دارد.
با این حال، چالش‌های پیش‌رو عظیم هستند. بی‌اعتمادی عمیق ایران به غرب، به‌ویژه پس از حملات اخیر، مذاکرات را دشوار کرده است. در مقابل، تروئیکای اروپایی با چالشی دوگانه مواجه‌اند: از یک سو، باید ایران را به همکاری ترغیب کنند، و از سوی دیگر، باید آمریکا را به بازگشت به میز مذاکره متقاعد کنند. پیشنهاد تمدید شش‌ماهه قطعنامه شورای امنیت، که به گفته رویترز با استقبال سرد ایران مواجه شده، می‌تواند آزمونی برای سنجش اراده طرفین باشد. اما بدون تضمین‌های امنیتی و اقتصادی ملموس، بعید است ایران به شروط اروپا تن دهد.
چشم‌انداز پیش‌رو: شطرنجی که پایانش نامعلوم است
مذاکرات استامبول نشان داد که دیپلماسی، هرچند شکننده، هنوز زنده است. اما موفقیت این مسیر به عوامل متعددی بستگی دارد: توانایی اروپا در ارائه مشوق‌های قابل قبول، آمادگی ایران برای همکاری با آژانس، و مهم‌تر از همه، کاهش تنش‌ها میان تهران و واشنگتن. در صورت شکست دیپلماسی، فعال‌سازی اسنپ‌بک می‌تواند به تشدید تنش‌ها و حتی درگیری‌های نظامی منجر شود، به‌ویژه در منطقه‌ای که پیش‌تر به دلیل جنگ اخیر ملتهب است.
جهان در انتظار است تا ببیند آیا این گفت‌و‌گو‌ها می‌توانند به توافقی پایدار منجر شوند یا اینکه خاورمیانه به سمت بحرانی جدید پیش خواهد رفت. در این شطرنج دیپلماتیک، هر حرکت می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد، و زمان، که به سرعت در حال سپری شدن است، بزرگ‌ترین دشمن همه طرف‌هاست.