توده‌ای‌ها چطور از زندان قصر فرار کردند؟/ مستندی تاریخی با آرشیو دیده نشده
به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، یکی از نقاط عطف تاریخ سیاسی ایران که سال‌ها تأثیر خود را بر تحولات داخلی کشور گذاشت، فرار گروهی از اعضای حزب توده از زندان قصر در ۲۴ آذر ۱۳۲۹ است؛ حادثه‌ای که نه تنها نمود جسارت و سازمان‌دهی داخلی حزب توده بود، بلکه نشان‌دهنده پیچیدگی‌های عرصه سیاسی آن دوران نیز به شمار می‌رفت. پس از کنگره دوم حزب توده در سال ۱۳۲۷ و انتخاب دبیران و کمیته‌های داخلی، سوء قصد ناصر فخرایی به جان محمدرضا پهلوی، باعث شد تعدادی از رهبران حزب دستگیر و حزب به صورت رسمی غیرقانونی اعلام شود. این رویداد حزب را وادار به فعالیت مخفیانه کرد و بسیاری از رهبران از کشور خارج شدند و به مسکو پناه بردند.
در این میان، ده تن از اعضای زندانی حزب، از جمله اعضای هیئت اجرایی، با نقشه‌ای پیچیده و حساب‌شده، موفق شدند از زندان قصر فرار کنند؛ عملیاتی که با هماهنگی اعضای سازمان نظامی افسران حزب، نقش‌آفرینان اصلی پشت پرده را به خانه‌های امن هدایت کرد. کیانوری، دبیرکل حزب توده، و دیگر رهبران بعد از این فرار، در حساس‌ترین دوران مبارزه برای ملی کردن صنعت نفت، زمام رهبری حزب را در دست گرفتند. این فرار نه تنها پیچیدگی‌های امنیتی و سیاسی آن دوران را نمایان ساخت، بلکه نشان داد که حزب توده با استفاده از شبکه‌ای گسترده و سازمان‌یافته، قادر به نفوذ و انجام عملیات پیچیده علیه رژیم بود.
حوادث پس از فرار، از جمله محاکمه غیابی رهبران حزب و سرنوشت افسرانی که در عملیات مشارکت داشتند، تا سال‌ها بخش مهمی از تحلیل‌ها و روایت‌های سیاسی ایران را شکل داد. ماجرای فرار از زندان قصر نه تنها یک عملیات جسورانه سیاسی و امنیتی بود، بلکه تصویری از مبارزه و پیچیدگی‌های عرصه قدرت در ایران پیش از انقلاب ارائه می‌دهد؛ رخدادی که امروز به واسطه فیلم‌ها و مستندها، همچنان الهام‌بخش بررسی تاریخ سیاسی کشور است. فیلم «فرار از قصر» به کارگردانی احسان عمادی و تهیه‌کنندگی حسام اسلامی فیلمی است که این واقعه را بازنمایی می‌کند و روایات و تصاویر تازه و دیده‌نشده‌ای از آن ارائه می‌دهد. در ادامه گفت‌وگوی خبرآنلاین را با حسام اسلامی تهیه‌کننده این فیلم می‌خوانید.
حسام اسلامی کارگردان و تهیه‌کننده سینمای مستند با توجه به استقبال از اکران آنلاین «فرار از قصر» در پاسخ به سوالی در این باره گفت: «انتظار این استقبال را داشتم، مطمئن بودم این فیلم قابلیت دارد با تماشاگر ارتباط برقرار کند، سینمای مستند بیش از آنچه تصور می‌شود این ظرفیت و جذابیت را دارد. «فرار از قصر» سومین همکاری من و احسان عمادی است. پیشتر در دو فیلم تاریخی همکاری کرده بودیم، و واکنش‌ها و بازخوردهای آن فیلم‌ها، در ساخت این فیلم موثر بود. «فرار از قصر» جدا از موضوع سیاسی، درام پرتعلیق و جذابی دارد. شخصیت‌های فیلم، شناخته شده و مرموز هستند. این ویژگی‌ها، برای تماشاگری که اندکی علاقه به تاریخ معاصر دارد، جذاب است. خوشبختانه در مسیر ساخت این فیلم یک آرشیو دیده نشده پیدا کردیم که به فیلم کمک کرد. تصاویری که شبیه فیلم‌های دیده شده از آن دوره نیست و می تواند یکی از امتیازهای «فرار از قصر» باشد. تصاویری که به رازآلود بودن فیلم ما کمک کرد»
این فیلمساز درباره نحوه عرضه آثار مستند گفت: «وقتی فیلم مستند دیده نشود، نمی‌توان در این باره صحبت کرد که مخاطب دارد یا نه، اغلبِ پلتفرم‌ها تجربه خوشایندی در این زمینه ندارند، به همین دلیل درباره نمایش این آثار مقاومت می‌کنند. نحوه عرضه، تبلیغات و فضایی که مستند در آن عرضه می‌شود، مهم است. خوشحالم که با تلاش مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، امکان این فراهم شد که «فرار از قصر» در یک پلتفرم اکران آنلاین شود. ما پیشتر در «هنر و تجربه» اکران موفقی داشتیم، نمایش آنلاین موفق این چند روز نشان می‌دهد شاید مخاطب حوصله این را نداشته باشد از خانه خارج شده و فیلمی را که نمی‌شناسد امتحان کند، اما در اکران آنلاین، امکان این ریسک و تجربه کردن بیشتر است.»
کارگردان «پروژه ازدواج» درباره همکاری مشترک با احسان عمادی گفت: «در طی این سال‌ها جنس همکاری و رفاقت ما طوری بوده که دیگر یادم نمی‌آید ایده هر فیلم متعلق به کدام ماست و چطور روی آن کار کردیم، من از سال‌ها پیش وقتی ماجرای فرار سران حزب توده از زندان را خواندم، این موضوع برایم جذاب بود، اواخر دهه 90 تصمیم گرفتیم فیلمی درباره این ماجرا بسازیم. با مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی قرارداد بستیم و تولید فیلم جدی شد. از سال‌ها پیش درباره این فیلم حرف می‌زدیم، هر جا سند و عکسی پیدا می‌کردیم آرشیو کرده و حواسمان به این ایده بود.»
اسلامی درباره فرم روایت و ساختار «فرار از قصر» گفت: «من و احسان عمادی بر این باوریم که سینمای مستند می‌تواند بسیار جذاب باشد و مخاطب بیشتری داشته باشد. تلاش می‌کنیم در هر فیلم، نوآوری‌ها و غافلگیری‌هایی برای تماشاگر داشته باشیم. می‌کوشیم در شیوه روایت تازگی داشته باشیم، ابزار روایت در قصه تاریخی بیشتر مصاحبه و تصاویر آرشیوی است، اگر بخواهید هر بار به این شیوه کار کنید، فیلم تکراری می‌شود. مخصوصا درباره اتفاقی که هفتاد سال پیش رخ داده، حتی آرشیو هم بارها دیده شده، برای همین ما تلاش کردیم هر بار با نوآوری پیش برویم و خلاق باشیم.»
کارگردان «در بند» درباره تعلق خاطرش به سینمای اجتماعی گفت: «سینمای اجتماعی» عنوان باز و کلی است، به انواع فیلم می‌شود گفت فیلم اجتماعی، من به سینمای اجتماعی و موضوع های تاریخ معاصر بسیار علاقه‌مندم. دلیل این که احسان عمادی را برای کارگردانی موضوع‌های تاریخی انتخاب می‌کنم این است که احسان، بهتر از من می‌تواند این سوژه ها را بسازد. به نظرم در سینمای مستند، انگیزه مادی مطرح نیست. در همه جای دنیا همین است که فیلمساز مستند براساس یک دغدغه و پرسش پیش می‌رود حتی اگر بودجه‌ای وجود نداشته باشد، بلاخره سراغ آن موضوع خواهد رفت. در هیچ کجای دنیا کسی با ساخت فیلم مستند دنبال «پولدار» شدن نیست، این سینما محصول شور و عشق است. من به عنوان تهیه کننده در سینمای مستند، به دنبال بازگشت سرمایه نیستم. به جذب مخاطب فکر می کنم اما انگیزه اصلی‌ام، طرح یک مسئله است که خودم مخاطب اول آن هستم.»
حسام اسلامی تهیه‌کننده فیلم «فرار از قصر»
حسام اسلامی در بخش دیگری از این گفتگو با اشاره به تجربه‌هایش در حوزه کارگردانی و تهیه کنندگی گفت: «به عنوان کارگردان و تهیه کننده مخاطب برای من بسیار مهم است. در طی این سال‌ها اهمیت مخاطب، برایم مهم‌تر از قبل شده. موقع ساخت فیلم به ممیزی و خط قرمزها پایبند نبوده‌ام، تلاش کرده‌ام روی مرز کار کنم، حتی گاهی کمی پایم را آن طرف بگذارم. اما برای رسیدن فیلم به مخاطب تلاش کرده‌ام. برای دریافت پروانه نمایش «فرار از قصر» نکاتی وجود داشت، بارها با دوستان وزارت ارشاد جلساتی داشتیم و فیلم با کمترین اصلاحات در «هنر و تجربه» و پلتفرم اکران شد. این مسیر، برای فیلمساز ساده نیست. اما فکر می‌کنم به عنوان فیلمساز، باید جنگید، گاهی تعامل کرد و فرصتی ایجاد کرد تا فیلم ها دیده شوند. سیستم ممیزی و بازبینی در ایران، بیمار است. از نحوه دریافت فیلم تا پاسخی که به شما می‌دهند، جانکاه است. همیشه با خودم می گویم بار دیگر، توان این رودر رویی را دارم.»
این کارگردان که اغلب آثارش نمایش‌های متعدد جشنواره‌ای داشته، درباره نمایش فیلم‌های مستند در جشنواره‌های خارجی گفت: «همان اندازه که دیده شدن فیلم در ایران برایم مهم است، دوست دارم و تلاش کرده‌ام فیلم‌هایم در جشنواره‌ها یا شبکه‌های خارجی عرضه و دیده شود. حضور در جشنواره‌ها، هم می تواند مضر باشد، هم برایتان آورده داشته باشد. جشنواره‌ها هر چقدر بزرگ‌تر، غلیظ‌تر و جدی‌تر درگیر سیاست‌های خود و حامیان مالی‌شان هستند، هر چقدر هم ادعای مستقل بودن داشته باشند، این توهم است که آنها را فارغ از سیاست و پول بدانیم. جشنواره‌های مختلفی را می توانم مثال بزنم (در ایران و خارج از ایران)، که چگونه در آنها مسائل غیرهنری و غیر سینمایی باعث دیده شدن یک فیلم شده است.»
اسلامی ادامه داد: «توجه جشنواره ها، گاهی مسیر فیلمسازی یک کارگردان را تغییر داده و همین تمرکز و توجه گاهی مضر بوده است. فیلمسازان جوان، بیشتر در معرض این آسیب هستند. وقتی فیلمساز هنوز نوع نگاهش را تثبیت نکرده و کم تجربه است، این مدل استقبال و زرق و برق جشنواره‌ها می تواند مسیر او را عوض کند. خوشبختانه حضورهای بین المللی، برای فیلم های من خیلی زود، اتفاق نیفتاد. سال ها فیلم ساختم و در سی و چند سالگی، این تجربه را پشت سر گذاشتم. تلاش می‌کنم از جشنواره ها تاثیر نگیرم اما از امکان دیده شدن و وسیع تر کردن دایره مخاطبان مستندهایم در جشنواره‌ها استفاده می کنم.»
او درباره «فرار از قصر» و احتمال جذاب بودن آن برای تماشاگر غیر ایرانی گفت: «مستند عمری طولانی دارد، قرار نیست همه اتفاق‌ها در یک سال رخ دهد. اگر ساز و کار درستی برای دیده شدن فیلم طراحی شود، می‌تواند عمری طولانی‌تر داشته باشد و در طی مسیر، دیده و به سندی تاریخی و یک مرجع برای پژوهش تبدیل شود. نمونه‌ها فراوان است، مستندهایی هستند که پس از سال‌ها دوباره کشف می‌شوند، تماشاگر دارند، فیلمسازان سراغ آن می‌روند و برای تحلیل یک موضوع تاریخی آن را نگاه می کنند. درباره «فرار از قصر» تلاش می‌کنم این اتفاق بیفتد. در ترجمه و زیرنویس فیلم یک پروسه طولانی را طی کردیم، نسخه‌ای را آماده کردیم که فقط ترجمه ساده نیست و فیلم را برای مخاطب غیرایرانی آماده و قابل فهم کردیم. نحوه عرضه فیلم برای تماشاگر غیر ایرانی، مهم است و باید به آن فکر کرد. امیدوارم آرام آرام، اکران‌های فرهنگی خارج از ایران، برای «فرار از قصر» داشته باشیم.»
حسام اسلامی درباره اکران «رویاباف و قاضی» گفت: «این مستند که در هجدهمین جشنواره «سینماحقیقت» روی پرده رفت، آماده نمایش است. در حال مذاکره با چند پلتفرم هستم، بعضی پلتفرم‌ها تجربه موفقی از نمایش مستند نداشته اند و به آن تمایلی ندارند، بعضی به این موضوع علاقه‌مند نیستند. امیدوارم این فیلم را تا انتهای تابستان اکران آنلاین کنم.»
این کارگردان درباره نمایش «در بند» گفت: «این مستند کوتاه، فرمی تجربی دارد و اکرانش کمی سخت تر است، امیدوارم بتوانم این فیلم را هم بعد از «رویا باف و قاضی» اکران آنلاین کنم.»
«فرار از قصر» ساخته احسان عمادی به تهیه‌کنندگی حسام اسلامی تولید مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی است.
5959